საწნახელი, ქვევრი, ყანწი

როგორ ფიქრობ, ჯერ საწნახელი იყო თუ ქვევრი? თუმცა ეს ხომ ზუსტად იმ კითხვას ჰგავს: „ჯერ ქათამი იყო თუ კვერცხი?“
ფუნქციურად, რა თქმა უნდა, ქვევრი უმთავრესია და თამამად შეიძლება ითქვას, რომ „პირველად იყო“ ქვევრი, რომელშიც 8000 წლის წინათაც კი აყენებდნენ ქართველები ღვინოს. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საწნახელი შემდგომ პერიოდში გამოიგონეს უძველესმა მეღვინეებმა, რათა ყურძნის მტევნების დაწურვის პროცესი გაემარტივებინათ. დაწურვა-დაღვინების შემდეგ კი აუცილებლად შემოდის სცენაზე ყანწი, რომლითაც ამ ბრწყინვალე ღვინოს მიირთმევდნენ.

ქვევრი

ქვევრი ყურძნის წვენის დასაყენებელ-შესანახი ოვალური, კვერცხის ფორმის, კონუსურძირიანი თიხის ჭურჭელია, რომელიც სხვადასხვა ზომის იწარმოება. 

ქვევრს ვიწრო ყელი აქვს, მობრტყელებული თავით, რაც მისი კარგად დალუქვის შესაძლებლობას იძლევა. ქვევრს განსაკუთრებული თიხისგან ამზადებენ და მერე უძველესი ტექნოლოგიით მიჰყავთ ის საბოლოო კონდიციამდე – სათანადოდ გამოწვის შემდეგ კი ეს უნიკალური ჭურჭელი მზადაა ყურძნის წვენის მისაღებად. ქვევრი მიწაში იფლობა და ბოლოს მასში ღვინოს აყენებენ. ეს ტექნოლოგია, განსხვავებით კასრისგან, შესაძლებლობას იძლევა, ღვინის მასალა მიწის მუდმივ ტემპერატურაზე დაღვინდეს და ამ პროცესზე მინიმუმამდე შემცირდეს კლიმატის გავლენა. 

ქვევრს საქართველოში არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი ოფიციალურად აქვს მინიჭებული, ხოლო ქვევრში ღვინის დაყენების უძველეს ქართულ ტრადიციულ მეთოდს იუნესკომ 2013 წელს მიუჩინა ადგილი არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის წარმომადგენლობით სიაში. 

სწორედ ქვევრით დამტკიცდა, რომ საქართველო ღვინის სამშობლოა – თბილისიდან 50 კილომეტრში მდებარე ანტიკურ სოფლებში (გადაჭრილი გორა და შულავრის გორა) არქეოლოგებმა ღვინით გაჟღენთილი ქვევრი და თიხის სხვა ჭურჭელი აღმოაჩინეს. სპეციალური კვლევით დადგინდა, რომ ყურძნის მტევნების ორნამენტებით შემკული ეს უძველესი ქვევრი 8 000 წლისაა. 

თანამედროვე საქართველოში ქვევრი ფართოდ არის გავრცელებული და მას როგორც საოჯახო მარნებში, ისე ღვინის დიდ საწარმოებში იყენებენ. ისიც აღსანიშნავია, რომ დღეს საქართველოდან ქვევრები ევროპასა და შეერთებულ შტატებში მიაქვთ იქაურ მეღვინეებს და დიდი ენთუზიაზმით აყენებენ თავიანთ ღვინოებს უძველესი ქართული ტექნოლოგიით.

საწნახელი

საწნახელი ყურძნის დასაჭყლეტი და ღვინის დასაყენებელი ჭურჭელია, რომელიც ასევე უხსოვარი დროიდან გამოიყენება ქართულ ტრადიციულ მეღვინეობაში. 

საწნახელს დღესაც იყენებენ საოჯახო მარნებში და ის ძირითადად ხისგან კეთდება – მოჭრიან უზარმაზარ ხეს, შეარჩევენ მერქნის სწორ მონაკვეთს და როგორც ძველი ინდიელები კანოეს, ისე თლიან შიგნიდან, სანამ სასურველი ზომის რეზერვუარი არ წარმოიქმნება ხეში. 

შემდეგ ერთი ბოლო ილუქება, მეორეში კი ყურძნის წვენის გამოსაშვები სპეციალური ხვრელი და ღარი უკეთდება. საწნახლის ზედა ნაწილი ისეთი სიგანისაა, რომ კაცი თავისუფლად ჩადგეს და შიგნით მოთავსებული ყურძნის ფეხით ჭყლეტას შეუდგეს. ეს პროცესი უძველესი დროიდან ერთგვარი რიტუალია ქართველი მეღვინისთვის და მას არაერთი ფოლკლორული ნიმუში უკავშირდება – იქნება ეს სიმღერა თუ ცეკვა.

თუმცა, ხის გარდა, ძველი ქართველები საწნახელს ქვისგანაც ამზადებდნენ და ზოგჯერ კლდეშიც კი კვეთდნენ. საქართველოში აღმოჩენილი უძველესი საწნახელი ელინისტურ ხანას მიეკუთვნება და ის სწორედ კლდეშია ნაკვეთი. ასეთი საწნახელი თბილისიდან დაახლოებით 50 კილომეტრში, უძველეს, კლდეში ნაკვეთ ქალაქ უფლისციხეში მდებარეობს და დღემდე კარგად არის შემორჩენილი. ეს საწნახელი ძველი წელთაღრიცხვით IV ათასწლეულში გამოკვეთეს. ასე რომ, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ის ზემოხსენებულ ქვევრზე 2 000 წლით ახალგაზრდაა.

დაახლოებით ხის საწნახლის ფორმით ამზადებდნენ იმერეთის ტერიტორიაზე ქვის საწნახლებსაც. უზარმაზარ ლოდებს გულმოდგინედ თლიდნენ, სანამ სასურველ ფორმას არ მიიღებდა. ასეთი საწნახლების სიგრძე 2-იდან 4 მეტრამდეა, ხოლო სიმაღლე - 40-იდან 60 სანტიმეტრამდე. ასეთი საწნახლის დამზადებას 2-3 თვე გულმოდგინე შრომა სჭირდება. დანიშნულებიდან და მნიშვნელობიდან გამომდინარე, იმერეთში მას „საგანძურს“ უწოდებენ. 

ტრადიციულად, ოჯახი, რომელსაც ყველაზე დიდი და გამორჩეული საწნახელი ჰქონდა, ძლიერად მიიჩნეოდა და მეტ პატივისცემას იმსახურებდა. დასავლეთ საქართველოში საახალწლო რიტუალი მარანში, საწნახელთან იმართებოდა და სწორედ აქედან შესთხოვდნენ ღმერთებს გამრავლებასა და ბარაქას.

ყანწი

ყურძენი საწნახელში დაიწურა, ქვევრში დაღვინდა, ორშიმოთი (ქვევრიდან ღვინის ამოსაღები სპეციალური ჭურჭელი) დოქში ჩამოისხა და ტრადიციულ ქართულ სუფრასთან მოვიდა. ყანწი! – ბრძანებს თამადა და პირველი სადღეგრძელოთი ღმერთს ადიდებს. 

დიახ, ყანწი, რომელიც თანამედროვე საქართველოში უფრო დეკორატიულ ფუნქციას იძენს, ფართოდ გამოიყენებოდა ძველ დროში. 

ყანწი რქისგან დამზადებული სასმისია, რომელიც საკმაოდ გამძლე და მსუბუქია. ქართველები ყანწებს ძირითადად ჯიხვის, ხარის, კამეჩის, ძროხის, გარეული თხისა და ნიამორის რქებისგან ამზადებდნენ. ყანწი ორი სახეობისაა საქართველოში. ე.წ. ჯიხვები ღვინის დასალევად გამოიყენებოდა, ხოლო მეორე სახეობას საარყეს უწოდებდნენ, რომლითაც ჭაჭას მიირთმევდნენ. 

ზოგადად, ყანწები კიდევ ორ სახეობად იყოფა – ხელოსნური და არახელოსნური. ეს უკანასკნელი კუსტარულად დამზადებული ყანწია, ყოველგვარი განსაკუთრებული დამუშავების გარეშე, ხოლო ხელოსნური ხელოვნების ნამდვილი ნიმუშიც შეიძლება იყოს. მდიდრული ყანწები ოქრო-ვერცხლით იჭედება როგორც სევადის, ისე ზარნიშის ტექნოლოგიით, ისევე როგორც ქართული და კავკასიური ხანჯლები. 

ყანწებს საქართველოში უფრო ქორწილებსა და სადღესასწაულო რიტუალებზე იყენებდნენ და თამადის განუყოფელი ატრიბუტი იყო.

თამადა ყანწით

ვანის უმდიდრეს არქეოლოგიურ მასალებში აღმოჩნდა ძვ.წ. V საუკუნით დათარიღებული ადამიანის ბრინჯაოს ფიგურა, რომელიც თამადის პოზაში ზის სკამზე და ხელში ყანწი უჭირავს. ეს ფიგურა თავისი სიძველის გათვალისწინებით მიგვანიშნებს, რომ დღევანდელი ქართული სუფრის კულტურა, სულ მცირე, 7 000 წელს ითვლის. ქართულ სუფრას, ტრადიციულად, თამადა უძღვება. ამ „თანამდებობაზე“ სუფრის წევრები იმ ადამიანს ირჩევენ, რომელიც ყველასთვის მისაღებია და ასაკითაც უფროსია. თამადა კარგი ორატორი უნდა იყოს – ეს აუცილებელი პირობაა. ასევე სასურველია, კარგად მღეროდეს, ვინაიდან ქართული სუფრა ხალხური ფოლკლორის გარეშე წარმოუდგენელია. თამადა პირველ სადღეგრძელოში ღმერთს ადიდებს, შემდეგ შეკრების მიზეზს დალოცავს – ეს შეიძლება იყოს ქორწილი, დაბადების დღე, ნათლობა, ან სულაც რამე საყოველთაო დღესასწაული და ზეიმი. შემდეგ სუფრა კონკრეტული თამადის ინდივიდუალური „სტრატეგიით“ გრძელდება. 

ახლა, როცა თითქმის ყველაფერი იცი ქართული ღვინისა და სუფრის შესახებ, ისღა დარჩა, საქართველოს ესტუმრო და მთელი გონებითა და სხეულით შეიგრძნო ეს უნიკალური ისტორია.