ამ თითქოს იდუმალებით მოცულ ადგილს, რომელიც სიმწვანეშია ჩაფლული, მრავალი ლეგენდა და თქმულება უკავშირდება. გადმოცემის მიხედვით, ტაძრის საძირკველში ღვთისმშობლის სამოსლის მცირე ნაწილია ჩატანებული. აქვეა დავანებული ქრისტიანული ეკლესიის ძალზედ მნიშვნელოვანი სიწმინდე - წმინდა იოანე ნათლისმცემლის წმინდა ნაწილი და ღვთისმშობლის მიძინების სასწაულთმოქმედი ხატი.
ქვათახევის სამონასტრო კომპლექსის აგება, ერთ-ერთი ვერსიით, დავით აღმაშენებელს უკავშირდება, ზოგიერთი მკვლევარი კი თამარი მეფის სახელს მიაწერს. ხუროთმოძღვრული ფორმებითა და ფასადების მორთულობით ქვათახევის მონასტერი XII-XIII საუკუნეების ტიპური ძეგლია.
ქვათახევი ქართლის უმთავრეს მონასტრად მიიჩნეოდა და დიდებულთა მფარველობის ქვეშ იყო. XIV საუკუნეში თემურლენგის მიერ დანგრეული მონასტერი XV საუკუნეში საქართველოს მეფემ ალექსანდრე დიდმა აღადგინა.
კომპლექსის მთავარი ნაგებობა ჯვარგუმბათოვანი ტაძარია. თავდაპირველი მოხატულობიდან დღეს თითქმის არაფერია შემორჩენილი, თუმცა ჩუქურთმების სიმდიდრით, მრავალფეროვნებითა და შესრულების მაღალი დონით ქვათახევი ფეოდალური ხანის ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუშია.