ახალქალაქი, ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო, ქალაქად ჯერ კიდევ IХ-Х საუკუნეებში ჩამოყალიბდა, ხოლო ХI საუკუნეში ჯავახეთის პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცენტრიც გახდა. აღსანიშნავია, რომ ამ მხარეში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ხუროთმოძღვრების ძეგლი - Х საუკუნის კუმურდოს ტაძარი მდებარეობს;
ასევე:
ХI საუკუნის ბარალეთის ქართული ეკლესია;
VIII-Х საუკუნეებში აშენებული ღრტილას ეკლესია;
Х საუკუნის აბულის ეკლესია;
Х საუკუნის ბავრის ტაძარი;
IХ საუკუნის კლდეში ნაკვეთი სამსრის ეკლესია და ХIХ საუკუნის სომხური ეკლესია.
ახალქალაქის ერთ-ერთი მთავარი ისტორიული ძეგლია ციხე-ნაქალაქარი, რომელიც ХI საუკუნის კულტურული მემკვიდრეობაა. ამ ციხის ტერიტორიაზე დღემდეა შემორჩენილი ციტადელი, კოშკები და მეჩეთი.
ახალქალაქი ცნობილია ქვის ხანის ადამიანთა ნამოსახლარებით, არქეოლოგიური გათხრებისას კი ახალქალაქიდან სამხრეთით 1 კმ-ში აღმოაჩინეს ქვის ხანის ადამიანთა ბაზალტისგან ნაკეთები ხელცულები, საფხეკები და სხვა მსგავსი იარაღი. აქვეა აღმოჩენილი შედარებით გვიანდელი პერიოდის უაღრესად საინტერესო არტეფაქტი, ჩვენი წელთაღრიცხვის I საუკუნით დათარიღებული 40 სმ-ის დიამეტრისა და 2-3 სმ სისქის ბრინჯაოს დისკი, რომელიც ასტრონომიულ კალენდრად მიიჩნევა და ახალქალაქის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმშია დაცული.
ახალქალაქის მუნიციპალიტეტის ულამაზესი ბუნება ტურისტებშიც საკმაოდ პოპულარულია, განსაკუთრებით კი აბულ-სამსრის ქედი, თავისი ჯადოსნური ტბებითა და მედიდური მთებით. თუ ლევანის ტბას ესტუმრები, მისი გამჭვირვალე, მწვანე წყალი ნამდვილად გაგაოცებს. რაც შეეხება კარწახის ტბას, ეს ადგილი წყლის ფრინველთა სამფლობელოა.
უმშვენიერესი სანახაობაა აბულ-სამსრის ქედის უმაღლესი მწვერვალი და სამხრეთ საქართველოს უმაღლესი წერტილი - მთა დიდი აბული. ახალქალაქიდან აბულის მთამდე 14 კილომეტრია. ეს მთა ჩამქრალი ვულკანია და მისი კონტური ქალაქიდან ულამაზესი სანახავია. და თუ მთაზე ახვალ, სამცხე-ჯავახეთის გაშლილი სივრცეებით ტკბობასაც შეძლებ.